Μελέτη Nobile : 110 χρόνια από το πρώτο σχέδιο επίλυσης του υδατικού προβλήματος της Θεσσαλίας

Οι σύγχρονες γενιές των Θεσσαλών που ακούνε ή/και διαβάζουν για τις δεκαετίες που πέρασαν χωρίς να έχει δοθεί λύση στο υδατικό πρόβλημα της Θεσσαλίας, συνήθως δεν γνωρίζουν ποια είναι η περίοδος της νεότερης ιστορίας της χώρας μας που άρχισε ουσιαστικά αυτή η  προσπάθεια και ποια τα χαρακτηριστικά της. 
Είναι βέβαιο πως τα μεγάλα προβλήματα που προκαλούσαν τα νερά στη Θεσσαλία διαχρονικά, από την αρχαιότητα έως την προσάρτηση της στο νεότερο Ελληνικό κράτος (1881), είχαν απασχολήσει τους κατοίκους της αλλά και τους κατά καιρούς κατακτητές της.
Οι εκατοντάδες χιλιάδες στρεμμάτων με ελώδεις εκτάσεις και οι βάλτοι που σε μόνιμη βάση υπήρχαν στα δυτικά και στα ανατολικά του θεσσαλικού κάμπου είχαν τεράστιες επιπτώσεις στην υγεία των κατοίκων, κυρίως με την μάστιγα της ελονοσίας, ενώ παράλληλα περιόριζαν τις δυνατότητες  της παραγωγικής διαδικασίας και δημιουργούσαν σοβαρά εμπόδια στην καθημερινή τους ζωή.

Επιπλέον οι συχνές πλημμύρες και οι κατακλύσεις του Πηνειού και των παραποτάμων δεν επέτρεπαν την προστασία των αγρών, των οικισμών και των όποιων υποδομών υπήρξαν έως και την περίοδο της τουρκοκρατίας.
Με το τέλος του 19ου αιώνα είχε πλέον γίνει ευρέως αποδεκτή η άποψη πως η αιμορραγία του δημόσιου ταμείου από τις εισαγωγές σιταριού και άλλων δημητριακών μέσω Ρωσίας, Ουκρανίας και Ρουμανίας για την κάλυψη των διατροφικών αναγκών του λαού μας θα μπορούσε να περιοριστεί μόνο με την αξιοποίηση των πεδινών εκτάσεων στην Θεσσαλία και  στην περιοχή της Άρτας που πρόσφατα είχαν προσαρτηθεί στην ελληνική επικράτεια. 
Όπως έγραφε και ο αείμνηστος καθηγητής Γ. Χατζηλάκος, βασικές προϋποθέσεις για την επίτευξη αυτού του στόχου ήταν οι αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς και στις εδαφοϋδατικές συνθήκες για την ανάπτυξη των καλλιεργουμένων φυτών.

Οι σχετικές προσπάθειες αρχίσαν την περίοδο Χ. Τρικούπη με την τοπογραφική αποτύπωση της περιοχής που υλοποιήθηκε από την Γαλλική (στρατιωτική) αποστολή (1887), τα διαγράμματα όμως της οποίας, με την ήττα στον «ατυχή» ελληνοτουρκικό πόλεμο (1897), βρέθηκαν στα χέρια των Τούρκων.
Νέες τοπογραφικές εργασίες παραγγέλθηκαν το 1901, οι οποίες μαζί με βροχομετρικά και υδρομετρικά στοιχεία παραδόθηκαν το 1910.
Ακολουθήσε σχετική ανάθεση μελέτης για τα αναγκαία υδραυλικά έργα στην Ιταλική κυβέρνηση και έτσι φθάσαμε στο 1913, μια χρονιά που παραδόθηκε  από τον Ιταλό μηχανικό Nobile  (Ι. Νόμπιλε) η πρώτη ολοκληρωμένη «ΜΕΛΕΤΗ ΕΡΓΩΝ ΑΝΤΙΠΛΗΜΜΥΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΞΥΓΙΑΝΣΕΩΣ», συνοδευόμενη από τον προϋπολογισμό δαπάνης των έργων.
Αυτή κατά την άποψη μας υπήρξε η πρώτη ολοκληρωμένη προσέγγιση επίλυσης του υδατικού προβλήματος Θεσσαλίας.
Παρά τις οποίες αμφισβητήσεις ή/και την πολεμική που συνάντησαν κάποιες από τις προτάσεις του σημαντικού αυτού Ιταλού μηχανικού, το βασικό του σκεπτικό και η φιλοσοφία της μελέτης του διαμόρφωσαν τις σταθερές για την υλοποίηση μικρών και μεγάλων παρεμβάσεων στην Θεσσαλία, ενώ πολλά από τα συμπεράσματα της διατηρούν έως και σήμερα, 110 χρόνια μετά, την αξία τους.

Παραθέτουμε ενδεικτικά ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα γενικών παρατηρήσεων και  σκέψεων του Nobile  :
«Εκ των μέχρι τούδε εντεθέντων διαφαίνονται εν τοσούτω καθαρώς αι δύσκολοι και σοβαραί συνθήκαι υπό τας  οποίας ευρίσκεται η θεσσαλική παιδιάς, είτε λόγω των κατακλίσεων, των προερχομένων εκ της υδραυλικής αταξίας των ποταμών και χειμάρρων της, είτε λόγω της ελλείψεως διεξόδου εκροής των υδάτων των λιμναζόντων επί εκτεταμένων χαμηλών τμημάτων της χώρας».
«….αι πλημμύραι εις ας υπόκεινται τα διάφορα ρεύματα, μη περιοριζόμεναι πάντοτε εντός των οικείων κοιτών, εκχειλίζουσιν επί μεγάλων τμημάτων της διαδρομής των εις ανυπερασπίστους πεδιάδας αίτινες παραμένουσι κατακεκλυσμέναι κατά χρονικάς περιόδους μεγαλυτέρας ή μικροτέρας διάρκειας, και ότι πολλαί ελώδεις ζώναι, περιοδικώς ή διαρκώς κατακλυζόμεναι, αφαιρούνται εκ της γεωργίας και καθίστανται εστίαι νοσηραί».
«Μια τόσον αξιοθρήνητος κατάστασις δεν ήτο δυνατόν να αφήσει αδιάφορον την Ελληνικήν Κυβέρνησιν, ήτις προ καιρού απεφάσισε την εκτέλεσιν των αναγκαίων έργων….Αναντιρρήτως μεγίστην ωφέλειαν θα αρυσθώσιν η υγεία και η Εθνική οικονομία και ειδικώς εάν, εις την από των πλημμυρών άμυναν και την εξυγίανσιν των εκτεταμένων γαιών…..επακολουθήσει η άρδευσις και ο αγροτικός εποικισμός των αποκαλυφθησομένων γαιών, αίτινες λόγω ευφορίας του εδάφους και ευνοϊκών κλιματολογικών συνθήκων είναι επιδεκτικαί των ποικιλώτερων και πλουσιώτερων καλλιεργειών».

Εκτός από τις γενικές διαπιστώσεις, η μελέτη Nobile  προσέφερε συγκεκριμένες τεχνικές λύσεις σε όλα τα επιμέρους τμήματα της θεσσαλικής πεδιάδας.
Ξεχωρίζουμε εκείνη που αφορά την περιοχή των ελών και του λιμναίου τμήματος της Κάρλας, για τα οποία ο Nobile  πρότεινε τον «Σχηματισμό εν τη χαμηλωτέρα ζώνη της λίμνης συλλεκτηρίου λεκάνης εχούσης την απαιτούμενην χωρητικότητα όπως περιλαμβάνη άπαντα τα εκ της λεκάνης απορροής προερχόμενα ύδατα», ενώ για την θέση της πρότεινε να «….καταλαμβάνει το ταπεινώτερον μέρος της λίμνης, εν τη Ν.Α. άκρα και περιορίζεται δι’ αναχώματος μήκους 6.100 μ. ως φαίνεται στην οριζοντιογραφίαν».
Για την εκκένωση των υδάτων και των παρακειμένων ελών πριν την πραγματοποίηση των αναγκαίων έργων, ο Nobile διατυπώνει την άποψη πως «….το μάλλον ενδεικνυόμενον μέσον…..προς επίτευξιν της πλήρους εκροής των υδάτων της λεκάνης απορροής είναι η δια των ορέων, άτινα χωρίζουσι την λίμνην από το κόλπον του Βόλου, διάτρησις της σήραγγας εκροής».
Τέλος προτείνει «Τα συναθροισθέντα εις την ρηθείσαν λεκάνην ύδατα……δια της χρησιμοποιήσεως των προς άρδευσιν των πέριξ γαιών». 
Τα παραπάνω αποδεικνύουν με αδιαμφισβήτητο τρόπο πως η βασική ιδέα και ο σκοπός της εκκένωσης υδάτων και ελών από την ευρύτερη περιοχή της Κάρλας, καθώς και η δημιουργία της νέας τεχνητής λίμνης (με σχεδόν εκατό χρόνια καθυστέρηση)  διατυπώθηκε και τεκμηριώθηκε εκείνη ακριβώς την εποχή και βεβαίως ουδεμία σχέση έχει με τα φληναφήματα όσων ισχυρίζονται πως η λίμνη ….αποξηράνθηκε για να αποδοθούν  πρόσθετες εκτάσεις για καλλιέργεια ! 
Προφανώς όλοι αυτοί απλά αγνοούν την ιστορία του τόπου τους, αλλοιώνουν την πραγματική σκοπιμότητα των έργων  και επιδίδονται σε επιστημονικοφανείς «αναλύσεις», με περίσσεια υποκρισίας και λαϊκισμού, όπως για παράδειγμα ορισμένοι  που αποδίδουν στους θεσσαλούς προγόνους μας αδιαφορία για το περιβάλλον και απληστία για ίδιον όφελος, παραβλέποντας εντελώς τις συνθήκες εκείνης της εποχής και το βασικό χαρακτηριστικό της Κάρλας που ήταν η απουσία διεξόδου και ανανέωσης των υδάτων της. 
Αναμφίβολα λοιπόν η μελέτη Nobile αποτέλεσε σταθμό και σημείο αναφοράς στην μακρά πορεία επίλυσης του υδατικού προβλήματος.
Στη συνέχεια και μετά την υπερδεκαετή δραματική περίοδο των πολέμων από το 1912 έως την Μικρασιατική καταστροφή, η χώρα αναζήτησε και πάλι έναν βηματισμό ανάπτυξης και προόδου.
Ακολούθησαν οι προβληματισμοί για τα έργα που θα γίνουν (ιδιαίτερα τα αντιπλημμυρικά - εξυγιαντικά) και για τον τρόπο χρηματοδότησης τους.
Ταυτόχρονα, μέσα από  εντάσεις, φθάσαμε στην μερική επίλυση του ιδιοκτησιακού ζητήματος των τσιφλικιών, που και αυτά ανάγονται στην περίοδο λίγο πριν την προσάρτηση της Θεσσαλίας.
Έγραψε για το θέμα αυτό ο αείμνηστος δημοσιογράφος Λάζαρος Αρσενίου (ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 26/11/2017) :
«Με την απελευθέρωση της Θεσσαλίας το 1881 ο τότε πρωθυπουργός Αλέξανδρος Κουμουνδούρος συνήψε δάνειο 140 εκ. γαλλικών φράγκων, για να χρησιμοποιήσει ένα μέρος του σε αντιπλημμυρικά έργα……να παραγάγει σιτάρι και τρόφιμα, να σταματήσουν έτσι οι εισαγωγές τους και να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισμός.
Το άλλο μέρος του δανείου να χρησιμοποιηθεί για την ενίσχυση των αγροτών στους οποίους θα διανέμονταν τα τσιφλίκια, όπως τα είχε κάνει ο Κουμουνδούρος στην Στερεά Ελλάδα. Το αστικοτσιφλικάδικο καθεστώς με τα ανάκτορα και τους Άγγλους ανέτρεψαν τον Κουμουνδούρο και έκαναν πρωθυπουργό τον Χαρίλαο Τρικούπη με την δικαιολογία της «δεδηλωμένης».
Ο Τρικούπης ματαίωσε την διανομή των τσιφλικιών, πηρέ το δάνειο και το χρησιμοποίησε για διορισμούς και έργα σε άλλες περιοχές.
Ο Δήμος Λάρισας χαρακτήρισε τον Τρικούπη εχθρό της Θεσσαλίας και δεν έβαλε σε δρόμο το όνομα του…..Αντιθέτως ο Δήμος Λάρισας τίμησε τον Κουμουνδούρο με προτομή στην κεντρική πλατεία με αφιέρωση ‘’Τω υπερτάτω πολιτικώ και ελευθερωτή της Θεσσαλίας’’ και με το όνομα του σε μεγάλο δρόμο…». 
Η συνέχεια της εξέλιξης των έργων υδάτων στη Θεσσαλία δόθηκε με την υλοποίηση των εξυγιαντικών έργων του μεσοπολέμου.
Η σχετική σύμβαση με την αγγλική εταιρία ΜΠΟΥΤ υπογράφηκε το 1929, τα έργα όμως αρχίσαν το 1934, συνεχίστηκαν έως τον πόλεμο και ολοκληρώθηκαν μετά τον εμφύλιο πόλεμο από ελληνικές εταιρίες.
Τα έργα αυτά θωράκισαν σε σημαντικό βαθμό την αντιπλημμυρική προστασία πόλεων, οικισμών και γεωργικών εκτάσεων και επέτρεψαν μια σημαντική και γρήγορη ανάπτυξη των αναγκαίων υποδομών (οδοποιία κλπ.) στην «καθαρή» πλέον θεσσαλική πεδιάδα από έλη και ανεξέλεγκτες κατακλύσεις.
Σε ότι αφορά  στην Κάρλα, η παρέμβαση εκεί  άρχισε το 1962 με την εκκένωση που προαναφέραμε, όμως η δεύτερη φάση του έργου, δηλαδή η δημιουργία της περιεγραμμένης τεχνητής λίμνης και ο μηχανισμός ανανέωσης των υδάτων με διοχέτευση τους σε αρδεύσεις, καθυστέρησε κατά 25 τουλάχιστον χρόνια, με την υπόθεση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος να αποτελεί την  βασικότερη αιτία.

Από τα παραπάνω μπορεί κανείς να αντιληφθεί πως έστω και με καθυστέρηση και παρά τις  ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες, οι πρόγονοι μας  παρέδωσαν στις επόμενες γενιές, στη βάση ενός καλά επεξεργασμένου  γενικού σχεδιασμού, ένα αξιοθαύμαστο σύνολο έργων και υποδομών υδάτων.
Και ας μην ξεχνάμε το υδροηλεκτρικό έργο Ν. Πλαστήρα με το οποίο η Θεσσαλία μετά τον πόλεμο απέκτησε ένα σημαντικό ταμιευτήρα πολλαπλού σκοπού, που ακόμη και σήμερα αποτελεί ουσιαστικά το βασικό έργο αποθεμάτων νερού για αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων στο κάμπο (όπως πχ. η εφετινή λειψυδρία). 
Και τίθεται το ερώτημα : μετά από όλα αυτά τα  επιτεύγματα, αξίζει στις  τρέχουσες γενιές, να μην έχει «κλείσει» η υπόθεση των αντιπλημμυρικών έργων πέριξ του θεσσαλικού κάμπου, να μην έχουν ακόμη δημιουργηθεί τα απαιτούμενα αποθέματα νερού για την ξηρασία και την προϊούσα ερημοποίηση, να μην μπορούν να διατεθούν οι αναγκαίες ποσότητες για τις αρδεύσεις χωρίς να θυσιάζεται συνειδητά, μέσα από  την απόγνωση των γεωργών, η  βιωσιμότητα των υπόγειων υδροφορέων και των ποτάμιων οικοσυστημάτων ;
Και πως αισθάνεται ένας προβληματισμένος νέος πολίτης όταν βλέπει πως ακόμη και σήμερα η Θεσσαλία (και η χώρα γενικότερα) κινείται χωρίς επιστημονικά επεξεργασμένο μεσοπρόθεσμο πλάνο στο υδατικό ζήτημα, όταν η διαχείριση υδάτων ασκείται προβληματικά, όταν οι πολιτικοί μας με την μειωμένη αίσθηση ευθύνης επικεντρώνουν κυρίως στην επικοινωνία τους, με τα «χιλιάδες έργα» που εκτελούν, με τα δισεκατομμύρια που προπαγανδίζουν ότι μοιράζουν, με τις δήθεν «δωρεάν» αρδεύσεις κοκ ;
Και τι πρέπει να σκεφθούμε όταν τους αρμόδιους για τον πρωτογενή τομέα υπουργούς ο πρωθυπουργός  τους αλλάζει σαν τα πουκάμισα (τρεις διαφορετικοί μέσα σε λιγότερο από 4 χρόνια ο κ. Μητσοτάκης) και εκείνοι λειτουργούν κάτι σαν «διεκπεραιωτές» που απλά μοιράζουν τις επιδοτήσεις  της ΕΕ ;
Και όταν οι αγρότες και οι επιστήμονες ζητάνε «έργα», οι  κυβερνήσεις επικαλούνται μονότονα τα όρια  της «δημοσιονομικής προσαρμογής» ;
Από όλα όσα συμβαίνουν η άποψη μας για μαχητική ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΗ επίλυσης των προβλημάτων παραμένει και ενισχύεται.
Ας χρησιμοποιήσουμε όσο περισσότερο μπορούμε και αυτή την ευκαιρία που μας προσφέρουν οι εκλογές, ώστε σύντομα να δημιουργηθούν προϋποθέσεις υπέρβασης της στασιμότητας στην υπόθεση των υδάτων της Θεσσαλίας, στην οποία συμπυκνώνονται σε μεγάλο βαθμό οι προοπτικές της γεωργίας σε όφελος των αγροτών (μείωση κόστους παραγωγής, αύξηση εισοδήματος κλπ.), η ανάπτυξη του δευτερογενούς τομέα επεξεργασίας και μεταποίησης αγροτικών προϊόντων και φυσικά οι συνθήκες προστασίας και βιωσιμότητας  των οικοσυστημάτων στην περιοχή μας.

*Γιαννακός Κώστας, γεωπόνος, πρόεδρος Γεωπονικού Συλλόγου Λάρισας, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ,
*Γκούμας Κώστας, γεωπόνος, πρ. Δ/ντής Εγγείων Βελτιώσεων, πρ. πρόεδρος ΓΕΩΤΕΕ/Κεντρικής Ελλάδας, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ,
*Μπαρμπούτης Τάσος, πολιτικός μηχανικός, μέλος ΔΣ ΕΘΕΜ, πρ. γραμματέας ΤΕΕ/ΚΔΘ, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ
Σύνδεσμοι σχετικών κειμένων :
ΑΦΙΕΡΩΜΑ - Γιώργος Χατζηλάκος : Ο οικολόγος, ο επιστήμονας, ο αγωνιστής :
https://www.ypethe.gr/news/afieroma-giorgos-hatzilakos-o-oikologos-o-epistimonas-o-agonistis
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗ ΛΙΜΝΗ ΚΑΡΛΑ :
https://www.ypethe.gr/news/pagkosmia-imera-perivallontos-2018-afieroma-sti-limni-karla