Από την εθνικοποίηση της ενέργειας επί Κωνσταντίνου Καραμανλή στη σημερινή ασυδοσία με τις ΑΠΕ

Όταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, προχώρησε στην ίδρυση της ΔΕΗ το 1950, η ενέργεια στην Ελλάδα βρισκόταν σχεδόν αποκλειστικά στα χέρια ιδιωτών για περισσότερο από μισό αιώνα. Στη χώρα λειτουργούσαν τότε 415 (!) μικρές και μεγάλες εταιρείες παραγωγής ηλεκτρισμού. Πωλούσαν ρεύμα στους καταναλωτές, αυθαίρετα ρύθμιζαν τις τιμές, διέκοπταν ή επανέφεραν την παροχή κατά βούληση, συχνά χρεοκοπούσαν, αφήνοντας ολόκληρες πόλεις στο σκοτάδι.

Ο τότε υπουργός Δημοσίων Έργων, μετέπειτα πρωθυπουργός και ιδρυτής της σημερινής συντηρητικής παράταξης, δεν ήταν σοσιαλιστής, ούτε αντιπαθούσε τον ιδιωτικό τομέα – το αντίθετο. Παρ’ όλα αυτά, ακολουθώντας το κυρίαρχο ευρωπαϊκό ρεύμα της εποχής, του μεταπολεμικού κοινωνικού κράτους και αναγνωρίζοντας την ενέργεια ως δημόσιο αγαθό προχώρησε σε εθνικοποίηση του τομέα και δημιούργησε μία ενιαία δημόσια εταιρεία: τη ΔΕΗ. Οι εκατοντάδες «ηλεκτρικές» εταιρείες κρατικοποιήθηκαν. Μια ριζική και εμβληματική επιλογή που αποδείχθηκε κρίσιμη για την ενεργειακή σταθερότητα και ανάπτυξη της χώρας.
Αυτό το μοντέλο άρχισε να υπονομεύεται δεκαετίες αργότερα, πολύ πριν τα μνημόνια. Με την «απελευθέρωση» της αγοράς ενέργειας, εισήλθαν ιδιώτες: από μεγάλες επιχειρήσεις μέχρι τυχοδιώκτες και απατεώνες. Οι τελευταίοι συχνά χρεοκοπούσαν, αφήνοντας νοικοκυριά χωρίς ρεύμα και το δημόσιο με τα χρέη τους. Παρ’ όλα αυτά, η διαδικασία συνεχίστηκε. Το επόμενο πεδίο κερδοσκοπίας ήταν Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ).

Χιλιάδες μικροεπενδυτές και δεκάδες ισχυροί οικονομικοί παίκτες όρμησαν στην αγορά: διεκδικώντας άδειες, δημόσια γη, αγροτικές εκτάσεις για φωτοβολταϊκά και κορυφογραμμές για ανεμογεννήτριες. Η κατάσταση σήμερα θυμίζει, κατά πολλούς, το σκάνδαλο του χρηματιστηρίου του 1999: μια κατασκευαστική φρενίτιδα - με υπερπροσφορές και επενδύσεις σε «πήλινα πόδια» - που μετατρέπει τεράστιες εκτάσεις της υπαίθρου σε βιομηχανικά πάρκα.
Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί – όπως πιστεύαμε πολλοί – και εγώ μέχρι πρόσφατα – ότι η ανάπτυξη των ΑΠΕ αποτελεί κρίσιμο εργαλείο για την απεξάρτηση από τον άνθρακα και την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Σε αυτό συμφωνούμε. Η τεχνολογία πράγματι προσφέρει μεγάλες δυνατότητες για μια οικολογική ενεργειακή στρατηγική. Όμως, αγνοήθηκε κάτι ουσιώδες: όπως και στον Μεσοπόλεμο, έτσι και σήμερα, οι ιδιώτες επενδύουν αποκλειστικά για το δικό τους όφελος. Δεν τους ενδιαφέρουν ούτε οι υποδομές – συμφέρει να τους τις παρέχει το κράτος ούτε βέβαια το κοινωνικό και περιβαλλοντικό όφελος. 

Ας το δούμε: Όταν δεν φυσάει ή δεν έχει ήλιο, δεν υπάρχει ρεύμα. Για να λειτουργήσει το σύστημα απαιτούνται είτε πολυδάπανοι μηχανισμοί αποθήκευσης (που ακόμη δεν υπάρχουν σε βιώσιμη μορφή), είτε εναλλακτικές μορφές παραγωγής ενέργειας (πάλι ορυκτά καύσιμα και ατομική ενέργεια), που προϋποθέτουν πολλαπλάσιες επενδύσεις. Επιπλέον, χρειάζονται πανάκριβες υποδομές μεταφοράς και διανομής: γραμμές υψηλής τάσης, υποβρύχια καλώδια, υποσταθμοί, διεθνείς διασυνδέσεις κ.λπ.
Ποιος τα πληρώνει αυτά; Το Δημόσιο. Ποιος διασφαλίζει τη σταθερότητα του συστήματος σε περιόδους καύσωνα, ζήτησης, ή αστάθειας; Πάλι το Δημόσιο – δηλαδή όλοι εμείς. Ο ιδιώτης; Στήνει ένα τεχνολογικό τέρας στην κορυφή ενός βουνού. Για να το στήσει ανοίγει με εκσκαφείς χωμάτινες λεωφόρους, ακολουθώντας τον φθηνότερο δρόμο. Παράγει ρεύμα όταν φυσά και το πουλά. Οι υποδομές, η διασύνδεση, η αποθήκευση, δεν τον αφορούν. Όταν δεν υπάρχει άνεμος, απολαμβάνει τα κέρδη του. Και η ΔΕΗ καλείται να καλύψει το κενό.

Έτσι κατέρρευσε ενεργειακά η Ιβηρική – Ισπανία και Πορτογαλία πριν λίγους μήνες– όταν, μέσα σε μία ημέρα το δίκτυο αποσταθεροποιήθηκε λόγω του ανταγωνισμού του χρηματιστηρίου της ενέργειας και της ανεξέλεγκτης ακραίας διακύμανσης της παραγωγής. 
Σήμερα, τι βλέπουμε; Γιγαντιαίες ανεμογεννήτριες στις πιο ψηλές κορυφές – γιατί εκεί φυσάει περισσότερο – και φωτοβολταϊκά σε χιλιάδες στρέμματα καλλιεργήσιμης γης, γιατί εκεί η πρόσβαση είναι εύκολη. Σκοπός δεν είναι η ενέργεια – είναι το κέρδος από τις μετοχές των παρόχων. Η άμεση πώληση ενέργειας έχει μικρότερη σημασία από την «αξία» της εταιρείας.
Προκειμένου να στηθούν άνευ όρων αυτά τα πάρκα ΑΠΕ, το φυσικό περιβάλλον καταστρέφεται: δάση αποψιλώνονται, δρόμοι διανοίγονται χωρίς περιβαλλοντικό σχεδιασμό, κορυφογραμμές και παρθένα τοπία μετατρέπονται σε βιομηχανικές εκτάσεις. Και σύντομα, ακόμη και οι θάλασσες θα μπουν στο στόχαστρο. Δείτε τον Σαν Τζώτζη στα ανοιχτά του Σουνίου ή τα βουνά της Καρύστου στο Κάβο Ντόρο και θα καταλάβετε. Δείτε το τερατώδες θεμέλιο της ανεμογεννήτριας στον Τύμπανο των Αγράφων καταμεσής στο δάσος το οποίο θυμίζει διαστημοδρόμιο!
Εν τέλει, παρακολουθούμε ένα οικονομικό σύστημα που μετέτρεψε την τεχνολογική ευλογία των ΑΠΕ σε περιβαλλοντική και κοινωνική κατάρα. Ένα σύστημα που πήρε τα «φιλικά προς το περιβάλλον» μέσα και τα έκανε εργαλεία καταστροφής.