Η πραγματική εικόνα του τομέα των αρδεύσεων στη Θεσσαλία και οι προοπτικές εξοικονόμησης – μείωσης του νερού

Η πραγματική εικόνα του τομέα των αρδεύσεων στη Θεσσαλία και οι προοπτικές εξοικονόμησης – μείωσης του νερού

(Κώστας Γκούμας – Τάσος Μπαρμπούτης)

Όπως κάθε χρόνο κατά την αρδευτική περίοδο, η ζήτηση νερού βρίσκεται σε έξαρση, ενώ παράλληλα αναδεικνύεται η ανεπάρκεια υδατικών πόρων στο Υδατικό Διαμέρισμα (ΥΔ) Θεσσαλίας.
Τα τελευταία χρόνια γίνεται μεγάλη συζήτηση για την Διαχείριση της Ζήτησης ή την «ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ» νερού (όπως κωδικοποιείται ο στόχος της μείωσης των καταναλώσεων και της σπατάλης).
Συχνά οι συμπολίτες μας αναρωτώνται αν έχει καταγραφεί πρόοδος στην κατεύθυνση αυτή και ποιες οι προοπτικές επίτευξης της.
Για να απαντηθεί το ερώτημα αυτό θα πρέπει πρώτα να δούμε ποια είναι η πραγματική εικόνα του τομέα των αρδεύσεων στη Θεσσαλία.
Το βασικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί ο τομέας των αρδεύσεων στο Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας (ΥΔΘ) έχει διαμορφωθεί διαχρονικά με πολιτικές αποφάσεις και ευθύνη όλων των κυβερνήσεων.
Η κάλυψη των αναγκών άρδευσης (έως 2,5 εκ στρέμματα) των αγροτικών καλλιεργειών είναι «θεσμοθετημένη» με την Υπουργική Απόφαση - Σχέδιο Διαχείρισης Υδάτων (ΣΔΥ, Σεπτέμβριος 2017) και άλλες ανάλογες κατά τα προηγούμενα χρόνια.
Εκτός από τα έργα υποδομής (ταμιευτήρες, λιμνοδεξαμενές, κανάλια -αγωγοί μεταφοράς και διανομής νερού κλπ.) που εξυπηρετούν ένα μέρος αυτών των αναγκών, υπάρχουν διάσπαρτες στον κάμπο και οι περίπου 33.000 γεωτρήσεις, που (και αυτές) είναι νόμιμες η (έστω) «τακτοποιημένες» με διοικητικές αποφάσεις και στο σύνολο τους ηλεκτροδοτημένες από την ΔΕΗ. Επίσης, τα καταστροφικά για το οικοσύστημα «πρόχειρα» φράγματα που κάθε χρόνο κατασκευάζονται στα ποτάμια για συγκράτηση του λιγοστής παροχής νερού (τα οποία μετά τις αρδεύσεις «καθαιρούνται») και αυτά είναι «νόμιμα», αναδεικνύοντας (ειδικά αυτά τα έργα), αφενός την απόγνωση των αρδευτών, αφετέρου την εγκληματική διαχρονική απουσία σχεδιασμού και σύγχρονων υποδομών από την πλευρά των πολιτικών και των κυβερνήσεων, καθώς και των συμβιβασμένων με την κεντρική εξουσία αυτοδιοικητικών παραγόντων, που αναλαμβάνουν και την ευθύνη υλοποίησης τέτοιων έργων και συχνά τα «πουλάνε» σαν προσφορά τους στο λαό και τους αγρότες....
Μια άλλη χρήσιμη επισήμανση είναι πως κανείς «αρμόδιος» δεν γνωρίζει (αφού δεν επιχείρησε καν να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις προσέγγισης της πραγματικής κατανάλωσης αρδευτικού νερού) το πραγματικό μέγεθος των απωλειών νερού για το σύνολο των δραστηριοτήτων που συνδέονται με τις αρδεύσεις, ούτε φυσικά κατά κατηγορία προέλευσης του νερού (πχ. γεωτρήσεις, μεταφορά από ταμιευτήρες, αντλήσεις από ποταμούς κ.ο.κ).
[Και να σκεφθεί κανείς πως οι ίδιοι ακριβώς παράγοντες, όταν θέλουν να προβάλλουν κάποιο τεχνικό έργο που υλοποιείται επί των ημερών τους, ειδικά φωτοβολταικα, ανεμογεννήτριες κλπ., μας βομβαρδίζουν με το.... «θετικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα» της παρέμβασης τους, χρησιμοποιώντας ακριβέστατα (!) στοιχεία πχ. για τις ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα που θα μειωθούν στην ατμόσφαιρα προστατεύοντας το περιβάλλον, λες και οι αντίστοιχες ποσότητες νερού, που με δική τους ευθύνη χάνονται από την κακή διαχείριση, έχουν μικρότερη ή ασήμαντη περιβαλλοντική αξία....].
Συνέπεια της έλλειψης οργάνωσης, διοικητικού μηχανισμού, μετρήσεων και στοιχείων στην κατανάλωση νερού και γενικότερα συγκεκριμένων μέτρων για την Διαχείριση της Ζήτησης των Υδάτων, είναι ότι οι ΣΤΟΧΟΙ που τίθενται για την ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ νερού από τα διάφορα ΣΔΥ είναι θεωρητικοί και χωρίς αξία.
Ας δούμε λίγο πιο αναλυτικά το θέμα κατά κατηγορία αρδεύσεων, αρχίζοντας από τις γεωτρήσεις, δεδομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος των αρδευτικών αναγκών (στα επίπεδα του 70%!) της Θεσσαλίας καλύπτεται από υπόγεια νερά.
Σημαντικό λοιπόν μέρος της προσπάθειας εξοικονόμησης νερού, θα έπρεπε λογικά να επικεντρωθεί στις γεωτρήσεις, στον έλεγχο των αρδευόμενων εκτάσεων, της ποσότητας του νερού που αντλείται και στα μέτρα που θα έπρεπε να εφαρμοστούν.
Είναι σε όλους (πολιτεία και χρήστες νερού) γνωστό ότι οι περισσότερες αντλήσεις γίνονται χωρίς έλεγχο και μετρήσεις, δεδομένου ότι οι γεωτρήσεις, στην μεγάλη πλειοψηφία τους είναι ιδιωτικές, δεν υπάρχει αξιόπιστος διοικητικός μηχανισμός ελέγχου και οι αρμόδιοι «διαχειριστές», για ευνόητους λόγους, αδυνατούν ή/και αποφεύγουν να επιβάλλουν σε αυτές μετρήσεις ή/και αυστηρούς περιορισμούς.
Ούτε καν μεριμνούν να ενημερώσουν τους χρήστες ότι το νερό (ανεξάρτητα από την ιδιοκτησία της γης και του εξοπλισμού άντλησης) είναι φυσικός πόρος που ανήκει σε ΟΛΟΥΣ και οφείλουμε τον μέγιστο σεβασμό σε αυτό.
Και με την διάχυτη έλλειψη ευθύνης που επικρατεί, οι αρμόδιοι ελάχιστα ενδιαφέρονται να καλλιεργήσουν συστηματικά την αναγκαία ευαισθησία στους χρήστες (σημαντικό στοιχείο για επίτευξη της εξοικονόμησης), ώστε όλοι να αντιληφθούν πως η χρήση του νερού υπόκειται σε κανόνες βιώσιμης διαχείρισης, τους οποίους θέτουν (και ελέγχουν υποτίθεται) τα όργανα της πολιτείας και όλοι οφείλουμε να τηρούμε.
Η πραγματικότητα λοιπόν που έχει διαμορφωθεί έχει σαν αποτέλεσμα να αντλούνται σε μεγάλο βαθμό νερά από μόνιμα (και μη ανανεώσιμα) αποθέματα των υπόγειων υδροφορέων, με καταστρεπτικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, πάντοτε υπό την «ανοχή» (επί της ουσίας συγκάλυψη) των κατά τα αλλά ευαίσθητων για το περιβάλλον πολιτικών και αυτοδιοικητικών μας εκπροσώπων.
Και όπως εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, όσο διατηρούνται οι συνθήκες που προαναφέραμε, η όποια εξοικονόμηση νερού από τις υπόγειες αντλήσεις δεν είναι δυνατόν να εκτιμηθεί και, κατά μείζονα λόγο, να πραγματοποιηθεί.
[Σημ. : Να γιατί η εξοικονόμηση νερού και η προσθήκη μερικών ακόμη μικρών ταμιευτήρων και λιμνοδεξαμενών τοπικής σημασίας (που για να φθάσει από αυτές το νερό στο χωράφι απαιτούνται διπλές ή/και τριπλές αντλήσεις !) ΔΕΝ είναι αρκετά για την ανατροπή αυτής της δυστοπίας.
Μόνη διέξοδος είναι η σταδιακή ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ μεγάλου μέρους των γεωτρήσεων με νερά που θα μεταφερθούν από τον Αχελώο και κάποιους νέους αξιολόγου όγκου ταμιευτήρες - φράγματα, όπως πχ. ο πρόσφατα δρομολογημένος επί του Ενιπέα Φαρσάλων και άλλοι στο Μουζάκι την Ελάσσονα κ.ο.κ, αλλά και σύγχρονα έργα μεταφοράς - διανομής νερού όπως αυτό που δημοπρατείται σύντομα του ΤΟΕΒ Ταυρωπού].
Ανάλογες παρατηρήσεις σχετικά με τις απώλειες μεγάλων συλλογικών αρδευτικών έργων, μπορούν να γίνουν και για τα ανοικτά δίκτυα και τους κύριους αγωγούς μεταφοράς και διανομής νερού (πχ. ΤΟΕΒ Ταυρωπού, Πηνειού κ.α.) από φράγματα, ταμιευτήρες ή ποταμούς (στα διάφορα αντλιοστάσια κατά μήκος τους) και άλλων σημείων συγκέντρωσης και διανομής του νερού.
Η παλαιότητα των δικτύων (μερικές φορές πρόκειται για έργα που κατασκευάστηκαν κατά την περίοδο του μεσοπολέμου !), η ελλιπής συντήρηση, η αλλαγή της χρήσης για την οποία κατασκευάστηκαν (πχ. από στραγγιστικά - συλλεκτήρες μετατρέπονται σε αρδευτικά), συχνά οδηγούν σε μεγάλες απώλειες του νερού και αυξάνουν το κόστος λειτουργίας.
Και σε αυτά θα πρέπει να προσθέσουμε και την μη ολοκλήρωση κάποιων επί μέρους (αλλά αναγκαίων και κρίσιμων) τεχνικών εργασιών σε έργα που ήδη λειτουργούν, καθώς επίσης την μη ολοκλήρωση διοικητικών διαδικασιών η επίλογων, όπως πχ. ποιος είναι ο φορέας ή ο υπεύθυνος για την διαχείριση ενός έργου !
Δείτε δυο τελείως ενδεικτικά τέτοια παραδείγματα στη Θεσσαλία.
Το πρώτο αφορά στην νέα τεχνητή λίμνη (ταμιευτήρα) της Κάρλας που εγκαινιάστηκε το 2018.
Σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό, η κύρια τροφοδοσία της Κάρλας με νερό (σημ. : υπάρχουν και εισροές νερού από τις γειτονικές λεκάνες απορροής) θα έπρεπε να γίνεται από τα νερά του Πηνειού, που θα συγκεντρώνονται στον «ρουφράκτη» (θυρόφραγμα) Γυρτώνης και στην συνέχεια, θα μεταφέρονται με βαρύτητα (και όχι με ΑΝΤΛΗΣΗ όπως γίνεται σήμερα από κεντρικό αντλιοστάσιο στο Πηνειό) μέσω αγωγού, στο βόρειο μέρος της τεχνητής λίμνης.
Για λόγους που δεν είναι της παρούσης (σημ. : σύντομα θα επανέλθουμε με ειδικό σημείωμα για την Κάρλα) το σχέδιο αυτό δεν υλοποιήθηκε (με ευθύνη του Υπουργείου και όχι της Περιφέρειας που παρέλαβε και ολοκλήρωσε το ημιτελές έργο), παραμένει σε εκκρεμότητα και εξ ανάγκης η τροφοδοσία της Κάρλας γίνεται όχι δια βαρύτητας, αλλά με ΑΝΤΛΗΣΗ των υδάτων από τον Πηνειό. Αυτά τα νερά μεταφέρονται με μεγάλες απώλειες (μέσα από υφιστάμενες τάφρους και ανοικτές διώρυγες) ακριβώς έξω από την τεχνητή λίμνη και τελικά, ΜΕ ΝΕΑ ΑΝΤΛΗΣΗ και με μεγάλο ενεργειακό και περιβαλλοντικό κόστος, εισέρχονται τελικά στην Κάρλα !
(Ας σημειωθεί επίσης ότι το αντλιοστάσιο επί του Πηνειού «αναζητά» τον υπεύθυνο ιδιοκτήτη και υπόχρεο της δαπάνης λειτουργίας του).
Άραγε τι συζήτηση θα μπορούσε να γίνει για...εξοικονόμηση νερού ;
Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο ρουφράκτης (θυρόφραγμα) Γυρτώνης που προαναφέραμε.
Και εδώ δεν έχει ακόμη βρεθεί ο φορέας (σχεδόν δέκα και πλέον χρόνια) που θα τον διαχειρίζεται (δες ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Λάρισας, 10/5/22).
Το Υπουργείο «καλεί» τον ΤΟΕΒ Πηνειού να το παραλάβει και να το λειτουργήσει, όμως υπάρχει έντονος προβληματισμός για τις δαπάνες λειτουργίας, συντήρησης, φύλαξης κλπ. και όλοι καταφεύγουν σε προσωρινές – «εμβαλωματικές» λύσεις.
Στο μεταξύ ένα μέρος του περιμετρικού αναχώματος (ανάντη του θυροφράγματος), όπου συγκεντρώνεται και το νερό, δεν είχε επισκευαστεί με συνέπεια να μην αποθηκεύεται η προβλεπόμενη ποσότητα των 6 εκατ. κυβικά μέτρα νερού, μεγάλες ποσότητες νερού να χάνονται ή (συχνά) να πλημμυρίζουν τις γύρω καλλιεργούμενες εκτάσεις !
Τέλος, η έλλειψη υπεύθυνου φορέα έχει σαν συνέπεια την αδυναμία συντήρησης και απομάκρυνσης των φερτών υλικών του Πηνειού (μεταξύ των οποίων και ογκώδεις κορμούς), το θυρόφραγμα δεν μπορεί να λειτουργήσει και με ανοικτά τα θυροφράγματα τα νερά να «φεύγουν» ανεκμετάλλευτα προς την θάλασσα (όπως ακριβώς περιγράφεται στο δημοσίευμα της εφημερίδας).
[Ανάλογα προβλήματα διαχείρισης έργων παρατηρούνται και σε άλλους ΤΟΕΒ, με αποτέλεσμα (μεταξύ άλλων) μεγάλες απώλειες νερού].
Σε επόμενο σημείωμα μας θα δούμε τις δυνατότητες βελτίωσης και διεξόδου από την υφιστάμενη νοσηρή κατάσταση.

Γκούμας Κώστας, γεωπόνος, πρ. Δ/ντής Εγγείων Βελτιώσεων, πρ. πρόεδρος ΓΕΩΤΕΕ/Κεντρικής Ελλάδας, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ
Μπαρμπούτης Τάσος, πολιτικός μηχανικός, μέλος ΔΣ ΕΘΕΜ, πρ. γραμματέας ΤΕΕ/ΚΔΘ, μέλος Ε.Δ.Υ.ΘΕ